اسیدها و بازها در صنایع بهداشتی

اسید (acidus معنای ترش) ماده‌ای شیمیایی است که مشخصه‌های محلول های آبی آن مزه ترش، توانایی تغییر رنگ تورنسل آبی به قرمز، و نیز توانایی واکنش با بازها هستند. محلول‌های آبی اسیدی دارای pH کمتر از ۷ هستند.  اکثر ترکیبات جرم گیر، زنگ بر، شوینده سنگ دستشویی از ترکیبات اسیدی هستند

باز در شیمی، رایج‌ترین برداشت از ماده‌ای محلول است که می‌تواند پروتون‌ها را بپذیرد. از باز بیشتر به عنوان یک قلیا نام می‌برند (تنها اگر یون‌های -OH در آن باشد). در تعریف دیگر، باز به هر ترکیب شیمیایی گفته می‌شود که وقتی در آب حل شد، به آن pH بیشتر از 7 بدهد. سدیم هیدروکسید و آمونیاک نمونه‌هایی از بازهای ساده هستند. بازها شور مزه‌اند .لوله باز کن و وایتکس و شوینده ضد چربی قوی محصولات بازی هستند

از جمله موادی که در صورت ورود به چشم یا تماس پوستی می توانند آسیب شیمیایی ایجاد کنند مواد ضد عفونی کننده، حلال ها، مواد آرایشی، محلول های لوله باز کن،  گاز پاک کن،  آمونیاک و محلول های سفید کننده هستند که در خانه و محل کار یافت می شوند آسیب شیمیایی چشم یک وضعیت اورژانس است. آسیب می تواند ظرف ۱ تا ۵ دقیقه رخ دهد. البته بیشتر آسیب های شیمیایی چشم تنها سبب یک تخریب سطحی شده و با از دست دادن دید همراه نیستند. مواد شیمیایی سوزاننده (قلیایی) نظیر آمونیاک، لوله بازکن ها، پودر ماشین ظرف شویی و گاز پاک کن ها بیشترین آسیب را ایجاد می کنند.

 اسیدهای پرکاربرد و خطرناک

1- جوهرگوگرد (سولفوریک اسید H₂SO₄): یکی از اسیدهای بسیار قوی که از گوگرد ساخته می شود، سولفوریک اسید است. کاربرد این اسید بسیار گسترده است، از باتری اتومبیل تا صنایع بزرگ مس. انواع کود، فرآورده های نفتی ، آهن و فولاد،درساختن رنگها،پلاستیک ها ومواد شیمیایی دیگر استفاده می شود. این اسید پوست بدن را زخم می کند و پارچه ها را سوراخ می کند. این اسید در برخی زنگ بر فلزات استفاده میشود

2- جوهرنمک (هیدروکلریک اسید HCl) : یک اسیدقوی دیگرهیدروکلریک اسید است. ازاین اسید برای جرم گیری از سطوح مختلف استفاده می شود. هیدروکلریک اسید در معده نیزوجوددارد و به هضم غذاکمک می کند. موقع بازکردن شیشه‌های بعضی اسیدهای غلیظ مانند اسیدکلرید ریک بخاراتی متصاعد می شود که تنفس آن خطرناک است. این اسید در غلظت های بالا،  بسیار خطرناک است. در اکثر شوینده های جرم گیر استفاده می شود.

3- جوهر شوره (نیتریک اسید HNO₃): یکی دیگرازاسیدهای بسیارقوی نیتریک اسید می باشد این اسید

درصنایع بسیاری ازجمله مهمات سازی کاربرد دارد. مواد منفجره مشهوری نظیرنیتروگلیسیرین،T.N.T به

کمک این ماده ساخته می شوند. مایعی دود کننده، بی رنگ و بسیار خورنده است. نیتریک اسید در صنایع

شوینده تقریبا کاربردی ندارد

4 – اسید فلوریدریک (HF): گازی است که در آب حل می شود و در تجارت محلولی از آن به فروش

می رسد که هفتاد درصد اسید خالص دارد. محلول تجارتی مایعی است بیرنگ که گازهای خطرناک و تحریک کننده از آن متصاعد می شود. چون اشیاء شیشه‌ای و چینی را می خورد لذا آن را در ظروفی که از مواد پلاستیک ساخته می شود نگهداری می نمایند. اسید فلوریدریک در رنگکاری و حکاکی روی شیشه استفاده می شود. این ترکیب با انکه جزو اسید های قوی نیست اما به شدت خطرناک میشود و قابلیت حل کردن تقریبا هر چیزی را در خود دارد.

5- جوهر مورچه (اسید فرمیک HCOOH): در قدیم آنرا جوهر مورچه می‌گفتند زیرا در ترشحات دهان این حشره وجود دارد. این اسید در انسان تولید تحریک و سوزش می‌نماید .به حالت خالص مایعی است بیرنگ با بوی تند که با آب و الکل و اتر قابل اختلاط است.

6- اسید فسفریک (H₃PO₄): اسید فسفریک از جمله پرمصرف‌ترین مواد شیمیایی در صنعت است. به عنوان ماده افزودنی در نوشابه‌های گازدار کاربرد دارد و در تولید کود های شیمیایی فسفاته، شوینده های صابونی و غیر صابونی، تصفیه آب خوراک دام و داروسازی، مکملهای غذای دام و طیور و شوینده‌ها، تصفیه پسابها، تولید کودهای فسفاته، ضد حریق کردن برخی سطوح ، عوامل بازدارنده اشتعال، و نیز جهت تمیز کردن و جرم‌گیری سطوح فلزی به کار می‌رود. اسید فسفریک اسید ضعیفی است و در شرایط عادی و مدت زمان کوتاه آنقدر نمی‌تواند خطرساز باشد. توصیه می شود جهت تمیز کردن کاشی، سرامیک و جرم گیری بجای محصولات خطرناک حاوی هیدروکلریک اسید، از محصولات حاوی اسید فسفریک استفاده شود.

7- اسید های میوه: ترکیبات اسید میوه یا آلفا هیدرکسی اسیدها (AHA) دسته ای از داروهای موضعی پوست هستند که امروزه در جهت لایه برداری، رطوبت رسانی پوست, جوانسازی صورت, درمان آکنه, بهبود تغییرات دراز مدت آفتابی و بعنوان روشن کننده پوست کاربرد دارند.

8- اسیدهای میوه: شامل اسید سیتریک ( مرکبات خصوصا لیمو)، اسید گلیکولیک (نیشکر)، اسید لاکتیک  (شیر ترشیده)، اسید مالیک (سیب)، اسید تارتریک (انگور) و اسید مندلیک (بادام تلخ) و غیره می باشند. اسید های میوه اسید های  ضعیفی است و در شرایط عادی و مدت زمان کوتاه خطرساز نیستند.

 بازهای پرکاربرد و خطرناک

1) نمک های هیدروکسید مانند سدیم هیدروکسید یا پتاسیم هیدروکسید: سدیم هیدروکسید یا کاستیک سود یا سود سوزآور با فرمول شیمیایی NaOH  می‌باشد. این ماده، به سهولت می‌تواند رطوبت هوا را جذب

نماید. این ترکیب، در تماس با پوست، دارای اثر خورندگی است.

2) هیدروکسیدآمونیوم:  با فرمول شیمیایی  NH₄OH یک ترکیب شیمیایی بازی است. شکل ظاهری این ترکیب، محلول بسیار فرار، بدون رنگ است. در واقع آمونیاک در محیط آبی به شکل هیدروکسیدآمونیوم وجود دارد. در برخی شوینده های صنعتی چربی زدا استفاده میشود. ماده ای نسبتا خطرناک است.

3) آمین‌ها: مانند مونو، دی، تری اتانول آمین ها ترکیبات آلی هستند که جزو بازها  به شمار رفته و یک اتم نیتروژن مرکزی و یک یا دو یا سه گروه آلکیل متصل به آن هستند که به ترتیب آمین نوع یک، آمین نوع دو و آمین نوع سه نامگذاری می‌شوند آمین‌ها معمولا از آمونیاک استخراج می‌شوند که جای هیدروژن‌ها گروه

آلکیلی قرار می‌گیرند.

 پروتکل ایمنی و درمان  کار با اسید ها و باز ها

اسیدها مواد شیمایی بسیار خطرناک هستند که در اثر تماس با پوست بدن و چشم ها آسیب هایبسیار شدید و در مواردی جبران ناپذیری برجای می گذارند. اسید سولفوریک اسید کلریدریک یا اسید نیتریک قدرت سوزانندگی و خورندگی و تخریب بسیار زیادی دارد و لایه بیرونی (اپی درم)، لایه میانی (درم) و لایه زیرین (چربی) پوست را دچار سوختگی شدید می کند. در صورت پاشش  این اسید ها روی بدن، پوست توان بازسازی را از دست می دهد و دیگر نمی تواند خود را بازسازی کند چرا که ساختمان و ضمائم پوست ازجمله غدد و موهای سطح پوست از بین می رود و روند بازسازی پوست مختل و درمان آن بسیار مشکل و در مواقعی غیرممکن می شود. کار با اسیدها بسیار خطرناک است و فقط افرادیکه از خطرات ناشی از کار با اسیدها کاملاً اگاهی دارند باید با آنها کارکنند. مراقبتهای زیر را در آزمایشگاههایی که اسیدهای قوی و سایر مایعات سوزان موجود است و برای افراد احتمال خطر هست باید رعایت گردد.

1- وسایل مناسب وکافی برای شستشو موجود باشد تا چناچه اگر بدن یا لباس افراد به اینگونه مایعات آلوده

شد فوراً شستشو داده شود.

2- مقدار کافی داروی شستشو چشم باید همیشه در محل مناسب و با برچسب مشخص موجود باشد.

3- اگر خطر پخش شدن و ترشحات اسید در میان باشد باید لباسهای عایق اسید، عینک ، کلاه عایق اسید،

پوتین ، دستکش لاستیکی فراهم باشد.

4- ظروف محتوی اسیدها بخصوص اسید سولفوریک نبایستی در معرض تابش نور آفتاب قرار گیرد. آنها را در شیشه های کدر و دور ازآفتاب قرار دهید.

5- هنگام نقل و انتقال ظروف اسید قبل از حمل اینگونه ظروف بایستی سرپوش ظرف را کمی شل کرد و پس از

تخلیه فشار آن درب آنرا محکم بست.

6- کار با اسیدها و بازها باید زیر هود انجام گیرد.

7- در آزمایشگاه باید اسیدها، بازها، مواد آتیش گیر و مواد سمی جدا از یک دیگر و دیگر مواد، در جای مخصوصی نگه داری شوند.

8- اسیدها باید دور از فلزهای فعال هم چون سدیم، پتاسیم و … نگه داری شوند تا از آتش سوزی و انفجار

جلوگیری شود. همچنین اسیدها باید جدا از بعضی مواد شیمیایی که در اثر مجاورت با آن ها گازهای سمی و

کشنده آزاد می شود (مانند سدیم سیانید و سولفید آهن) نگه داری شوند.

9- اسیدهای قوی همچون نیتریک اسید و پر کلریک اسید باید جدا از اسیدهای آلی و مواد آتش گیر نگه داری شوند.

10- هنگام کار با اسید ها از عینک ،دستکش و لباس مخصوص استفاده کنید.

11- مواد شیمیایی خطرناک را در ظروف غذا (مثل لیوان،بطری و شیشه ها) نریزید چون ممکن است با مواد خوراکی و آشامید‌نی اشتباه گرفته شود.

12- در هنگام استفاده از محلول آمونیاک، در محیط باز یا اتاق دارای پنجره‌ی باز و تهویه کار کنید.

13- بچه ها باید حدودا 2 متر دورتر و در خلاف جریان هوا بایستند و همواره باید یک بزرگسال در جریان اینگونه آزمایش ها حضور داشته باشد.

رقیق کردن اسیدها ( و بازها): در رقیق کردن اسیدها برای کارهای روزانه توجه به نکات زیر اهمیت دارد.

1- ظروف فلزی را نباید برای رقیق کردن مورد استفاده قرار داد.

2- هیچگاه،آب به داخل اسید نریزید، زیرا حرارتی که از مخلوط کردن آب و اسید ایجاد می‌شود، باعث شکستن ظرف و یا پاشیدن اسید به خارج می‌گردد. برای رقیق کردن اسیدها ، همیشه اسید را قطره قطره روی آب سرد اضافه کنید و محلول را مرتبا بهم بزنید

3- پس از رقیق کردن باید مدتی بگذرد تا اسید بتدریج سرد شود سپس از آن استفاده نمود.

4- در موقع اضافه نمودن اسید غلیظ به آب سعی شود اسید را با پیپت برداشت و در موقع تخلیه در آب به جداره داخلی ظرف خاکی کرد و سپس با به هم زدن شیشه ای آنرا مخلوط کرد.

پرتکل اقدامات اولیه اورژانسی کمک به مصدوم ناشی از پاشش اسید و باز: در سوختگیهای اسیدی و قلیائی آسیب عمدتاً ظرف ۳ دقیقه بعد از تماس مصدوم با ماده شیمیایی ایجاد می شود. بنابراین شستن قسمت سوخته مصدوم در اولین دقایق بعد از تماس آسیب را کاهش می دهد.